Манайхаан энэ авлига гээч гарт баригдаж, нүдэнд үзэгдэхгүй байгаа зүйлийг хэр сайн мэдэх вэ? Бараг мэдэхгүй хүн байхгүй байхаа бүгд л өөр өөрийн ойлголттой байдаг байх. Бүр нэгдүгээр ангийн хүүхэд энэ сэдвээр зураг зурж уралдаанд оролцож байсан болохоор хүмүүсийн ойлголт бас сайн байгааг харуулж байгаан. Авлигын хор уршгийн түрүүчээс бид амсаад эхэлчихсэн байгааг хэн хүнгүй мэдэж байгаа байх. Авлига байгаагүйсэн бол гээд бодохоор манай улсад хичнээн сайхан бүтээн босголт хийгдэж, одоогийн хөгжлөөсөө нэг алхамаар ч болов түрүүлж явах байсан гэсэн бодол төрж явдийн. За за ингээд олон үгээр яахав хэтэрхий сунжирчих гээд байх шиг байна. Доорх хэдэн ойлголтыг мэдэхгүй нэг нь мэдээд аваасай гэсэндээ орууллаа.
“Эдэд шунах, ёсон бус аргаар юмыг олзолж авах” гэж Я.Цэвэл гуайн Монгол хэлний тайлбар тольд бичжээ. Харин Авлигын эсрэг хуульд “Авлига гэж албан тушаалын эрх мэдлээ хувийн ашиг хонжоо олоход урвуулан ашиглах, бусдад давуу байдал олгох, иргэн, хуулийн этгээдээс тэрхүү хууль бус давуу байдлыг олж авах үйлдэл, эс үйлдэхүйгээр илрэх аливаа эрх зүйн зөрчил” гэж заажээ.
Авлигын түгээмэл тархсан хэлбэрүүд:
* Хууль бусаар гадаадад мөнгө шилжүүлэх
* Хил давуулж хориотой наймаа хийх
* Төрийн өмчийг завших
* Хууль бусаар хөрөнгө эзэмших
* Хуурамч зүйл үйлдвэрлэх
* Дансны аргаар мөнгө идэх
* Өмч хөрөнгийг зүй бусаар зарцуулах
* Эх орноосоо урвах, төрд тэрслэх
* Эрх мэдээ урвуулан ашиглах
* Айлган сүрдүүлэх, тарчлаан зовоох
* Ул үндэсгүй өршөөл, уучлал үзүүлэх
* Мэхлэх, луйвардах, худал мэдүүлэх, хуурах, залилах
* Шүүхийн шийдвэрийг мушгин гуйвуулах
* Гэмт хэрэгтний эсрэг догшин авирлах
* Хуурамч нотолгоо гаргах
* Хууль бусаар баривчлах
* Хүчээр хэрэг хүлээлгэх
* Үүрэг хариуцлагаа үл гүйцэтгэх
* Ажил цалгардуулах
* Бусдыг хүчийг сорж мөлжих
* Бусдын хөрөнгийг сүрдүүлж авах
* Хээл хахууль, шан харамж авах
* Хууль бус ашиг хонжоо олох
* Хууль бус орлогоо хуваах
* Сонгуулийн булхай хийх, санал будилаантуулах
* Шударга бус замаар орлого олох
* Нууц мэдээллийг зүй бусаар ашиглах
* Бичиг баримтыг хуурамчаар үйлдэх
* Төрийн албан тушаал, өмч хөрөнгө зөвшөөрлийг дур мэдэн худалдах
* Дүрэм, журам, худалдан авсан зүйлсийн нэр төрөл, үнийн жагсаалт
* Гэрээ болон зээлийг ов мэх гарган будилаантуулах
* Татвараас зайлсхийх
* Нөлөөлөх оролдлого гаргах
* Тал засч зуучлах
* Ашиг сонирхлын зөрчилд автах
* Зүй зохисгүй бэлэг, мөнгөн төлбөр, үзвэр үйлчилгээ, дайллага цайллагад өртөх
* Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй холбоо тогтоох, хар захын үйл ажиллагаа эрхлэх
* Тал тохой татах, бусдыг хаацайлах
* Хууль бус хяналт шалгалт хийх
* Харилцаа холбоо, шууданг зүй бусаар ашиглах
* Албаны тамга тэмдэг, бичиг хэрэг, орон байр, давуу эрхийг урвуулан ашиглах гэж Жеральд Е-Кайдений “Албан ёсны авлигын ерөнхий онол” өгүүлэлд бичжээ.
Авлигын хэлбэрүүдийг зах зухаас нь тайлбарлавал:
* Хээл хахууль /Bribery/. “Албан хаагч, эсхүл бусад хүний албаны буюу хууль ёсны үүргийг биелүүлэхгүй болгоход нөлөөлөхийн тулд аливаа үнэт зүйлийг санал болгох, өгөх, авах, зуучлах”
* Шан харамж. Авлигын шинжтэй эрх зүйн зөрчлийн нийгмийн хор аюулын зэрэглэлээр харьцангуй бага хэлбэр. Албаны үүргээ зохих ёсоор биелүүлсний төлөө тухайн этгээдийг хувиараа урамшуулан шагнахыг шан харамжид хамааруулж ойлгоно. Өнгөц харахад үүнд буруу зүйл байхгүй мэт. Шан харамж өгч байгаа хүний хувьд баярласнаа илэрхийлэхээс өөр гэм буруутай санаа байдаггүй. Харин авч байгаа албан хаагчийн хувьд мэргэжлийн ёс зүйг ноцтой зөрчсөн үйлдэл болно.
* Бэлэг. Бэлэг өгсөн тохиолдол бүрт “Намайг ийм албан тушаалгүй бол энэ хүн тухайн бэлгийг өгөх байсан уу” гэсэн асуултыг тавьж олсон хариултаараа авлигын шинжтэй эсэхийн заагийг ялгаж байх шаардлагатай. Бэлэг авлигын шинжтэй эсэхийг чухамхүү энэ шинжээр л тодорхойлж болно.
* Ах дүүсэх, найзархах. Албан тушаалтан аливаа асуудлаар найз нөхдөдөө, эсхүл төрөл садан, ах дүү нартаа илүү ашигтай шийдвэр гаргах, тэдний ажил хэргийн мэдлэг, чадварыг үл харгалзан зөвхөн хувийн харьцааны шалгуурыг баримтлан албан тушаалд томилох зэртэг байдлуудаар авлигын энэ хэлбэр илэрнэ.
* Тал тохой татах. Энэ нь ихэвчлэн албан тушаалын томилгоотой холбоотой илэрдэг авлигын хэлбэр юм. Албан тушаалд танилаа, эсхүл танилынхаа санал болгосон хүнийг “дотно танилын шалгуур”-ыг ажил хэргийн шалгуураас илүүд үзэж томилох явдал авлигын энэ хэлбэрийн агуулгыг тодорхойлно.
* Зүй бусаар тал өгөх буюу хөнгөлөлт үзүүлэх. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан зарим аж ахуйн нэгжид ялгаварлан тал өгч хэт ойр харилцаа үүсгэн түүнд тусгайлсан дэмжлэг үзүүлэх явдлаар авлигын энэ хэлбэр илэрнэ.
Авлигыг зөвхөн та л зогсоож чадна. Танаас эх орны минь хувь заяа, үр хүүхдүүдийн маань ирээдүй шалтгаална гэжугаан :-)
http://www.iaac.mn
“Эдэд шунах, ёсон бус аргаар юмыг олзолж авах” гэж Я.Цэвэл гуайн Монгол хэлний тайлбар тольд бичжээ. Харин Авлигын эсрэг хуульд “Авлига гэж албан тушаалын эрх мэдлээ хувийн ашиг хонжоо олоход урвуулан ашиглах, бусдад давуу байдал олгох, иргэн, хуулийн этгээдээс тэрхүү хууль бус давуу байдлыг олж авах үйлдэл, эс үйлдэхүйгээр илрэх аливаа эрх зүйн зөрчил” гэж заажээ.
Авлигын түгээмэл тархсан хэлбэрүүд:
* Хууль бусаар гадаадад мөнгө шилжүүлэх
* Хил давуулж хориотой наймаа хийх
* Төрийн өмчийг завших
* Хууль бусаар хөрөнгө эзэмших
* Хуурамч зүйл үйлдвэрлэх
* Дансны аргаар мөнгө идэх
* Өмч хөрөнгийг зүй бусаар зарцуулах
* Эх орноосоо урвах, төрд тэрслэх
* Эрх мэдээ урвуулан ашиглах
* Айлган сүрдүүлэх, тарчлаан зовоох
* Ул үндэсгүй өршөөл, уучлал үзүүлэх
* Мэхлэх, луйвардах, худал мэдүүлэх, хуурах, залилах
* Шүүхийн шийдвэрийг мушгин гуйвуулах
* Гэмт хэрэгтний эсрэг догшин авирлах
* Хуурамч нотолгоо гаргах
* Хууль бусаар баривчлах
* Хүчээр хэрэг хүлээлгэх
* Үүрэг хариуцлагаа үл гүйцэтгэх
* Ажил цалгардуулах
* Бусдыг хүчийг сорж мөлжих
* Бусдын хөрөнгийг сүрдүүлж авах
* Хээл хахууль, шан харамж авах
* Хууль бус ашиг хонжоо олох
* Хууль бус орлогоо хуваах
* Сонгуулийн булхай хийх, санал будилаантуулах
* Шударга бус замаар орлого олох
* Нууц мэдээллийг зүй бусаар ашиглах
* Бичиг баримтыг хуурамчаар үйлдэх
* Төрийн албан тушаал, өмч хөрөнгө зөвшөөрлийг дур мэдэн худалдах
* Дүрэм, журам, худалдан авсан зүйлсийн нэр төрөл, үнийн жагсаалт
* Гэрээ болон зээлийг ов мэх гарган будилаантуулах
* Татвараас зайлсхийх
* Нөлөөлөх оролдлого гаргах
* Тал засч зуучлах
* Ашиг сонирхлын зөрчилд автах
* Зүй зохисгүй бэлэг, мөнгөн төлбөр, үзвэр үйлчилгээ, дайллага цайллагад өртөх
* Зохион байгуулалттай гэмт хэрэгтэй холбоо тогтоох, хар захын үйл ажиллагаа эрхлэх
* Тал тохой татах, бусдыг хаацайлах
* Хууль бус хяналт шалгалт хийх
* Харилцаа холбоо, шууданг зүй бусаар ашиглах
* Албаны тамга тэмдэг, бичиг хэрэг, орон байр, давуу эрхийг урвуулан ашиглах гэж Жеральд Е-Кайдений “Албан ёсны авлигын ерөнхий онол” өгүүлэлд бичжээ.
Авлигын хэлбэрүүдийг зах зухаас нь тайлбарлавал:
* Хээл хахууль /Bribery/. “Албан хаагч, эсхүл бусад хүний албаны буюу хууль ёсны үүргийг биелүүлэхгүй болгоход нөлөөлөхийн тулд аливаа үнэт зүйлийг санал болгох, өгөх, авах, зуучлах”
* Шан харамж. Авлигын шинжтэй эрх зүйн зөрчлийн нийгмийн хор аюулын зэрэглэлээр харьцангуй бага хэлбэр. Албаны үүргээ зохих ёсоор биелүүлсний төлөө тухайн этгээдийг хувиараа урамшуулан шагнахыг шан харамжид хамааруулж ойлгоно. Өнгөц харахад үүнд буруу зүйл байхгүй мэт. Шан харамж өгч байгаа хүний хувьд баярласнаа илэрхийлэхээс өөр гэм буруутай санаа байдаггүй. Харин авч байгаа албан хаагчийн хувьд мэргэжлийн ёс зүйг ноцтой зөрчсөн үйлдэл болно.
* Бэлэг. Бэлэг өгсөн тохиолдол бүрт “Намайг ийм албан тушаалгүй бол энэ хүн тухайн бэлгийг өгөх байсан уу” гэсэн асуултыг тавьж олсон хариултаараа авлигын шинжтэй эсэхийн заагийг ялгаж байх шаардлагатай. Бэлэг авлигын шинжтэй эсэхийг чухамхүү энэ шинжээр л тодорхойлж болно.
* Ах дүүсэх, найзархах. Албан тушаалтан аливаа асуудлаар найз нөхдөдөө, эсхүл төрөл садан, ах дүү нартаа илүү ашигтай шийдвэр гаргах, тэдний ажил хэргийн мэдлэг, чадварыг үл харгалзан зөвхөн хувийн харьцааны шалгуурыг баримтлан албан тушаалд томилох зэртэг байдлуудаар авлигын энэ хэлбэр илэрнэ.
* Тал тохой татах. Энэ нь ихэвчлэн албан тушаалын томилгоотой холбоотой илэрдэг авлигын хэлбэр юм. Албан тушаалд танилаа, эсхүл танилынхаа санал болгосон хүнийг “дотно танилын шалгуур”-ыг ажил хэргийн шалгуураас илүүд үзэж томилох явдал авлигын энэ хэлбэрийн агуулгыг тодорхойлно.
* Зүй бусаар тал өгөх буюу хөнгөлөлт үзүүлэх. Төрийн байгууллага, албан тушаалтан зарим аж ахуйн нэгжид ялгаварлан тал өгч хэт ойр харилцаа үүсгэн түүнд тусгайлсан дэмжлэг үзүүлэх явдлаар авлигын энэ хэлбэр илэрнэ.
Авлигыг зөвхөн та л зогсоож чадна. Танаас эх орны минь хувь заяа, үр хүүхдүүдийн маань ирээдүй шалтгаална гэжугаан :-)
